Tranh luận về nguyên tắc đạo đức trong dự thảo Luật Trí tuệ nhân tạo

Góp ý hoàn thiện dự thảo luật, đại biểu Nguyễn Tuấn Anh, Đoàn ĐBQH TP. Cần Thơ cho biết, quá trình xây dựng chính sách về trí tuệ nhân tạo thường bắt đầu bằng việc ban hành các khung đạo đức và nguyên tắc hướng dẫn, sau đó mới đánh giá thực tiễn để hoàn thiện và tiến tới xây dựng luật. Qua báo cáo liên quan, ví dụ: Liên minh châu Âu (EU) trước khi hình thành Đạo luật AI đã công bố Bộ hướng dẫn đạo đức cho AI đáng tin cậy (2019) và thí điểm thực tế tại các doanh nghiệp; Singapore triển khai “Mô hình quản trị AI đáng tin cậy” từ năm 2019 như bộ nguyên tắc mềm trước khi xem xét quy định pháp lý. Theo đại biểu, cách tiếp cận theo hướng “đạo đức trước - luật sau” giúp thử nghiệm, điều chỉnh linh hoạt và giảm rủi ro khi ban hành quy định mang tính ràng buộc.

Đại biểu cũng cho rằng, Điều 27 dự thảo Luật đã bước đầu xác định các nguyên tắc cơ bản, tuy nhiên, đề nghị nghiên cứu bổ sung nguyên tắc chung về đạo đức để giao Chính phủ quy định chi tiết, trong đó có tham chiếu các giá trị của các tổ chức quốc tế. Đồng thời, đề nghị Cơ quan chủ trì soạn thảo nghiên cứu việc bổ sung nguyên tắc “chịu trách nhiệm giải trình của các bên liên quan về tác động đạo đức và xã hội của hệ thống AI trong suốt quá trình từ nghiên cứu đến sử dụng hệ thống”; làm rõ mối quan hệ giữa quy tắc đạo đức (tính khuyến nghị) và nghĩa vụ pháp lý (tính bắt buộc).

Bên cạnh đó, Điều 28 dự thảo Luật mới chỉ quy định trách nhiệm đạo đức đối với khu vực nhà nước, trong khi các ứng dụng AI của khu vực tư nhân (như y tế, tài chính, giáo dục…) cũng có thể gây ra tác động xã hội và đạo đức tương tự. Do đó Đại biểu Nguyễn Tuấn Anh đề nghị ban soạn thảo nghiên cứu, cân nhắc bổ sung nội dung quy định về trách nhiệm đạo đức trong khu vực tư nhân, bảo đảm tính toàn diện trong quy định của Luật.

Đồng tình cần có quy định rõ về đạo đức trong hoạt động AI, đại biểu Đào Chí Nghĩa, Đoàn ĐBQH TP. Cần Thơ cũng đề nghị trong dự thảo luật xác định cụ thể hành vi nào là vi phạm đạo đức, hành vi nào là được khuyến khích. Theo đại biểu, cần tách thành hai nhóm: Nhóm hành vi bị nghiêm cấm hoàn toàn, không được triển khai; Nhóm hành vi được khuyến khích, tạo điều kiện để phát triển AI lành mạnh.

Cũng quan tâm tới vấn đề về rủi ro đạo đức AI, đại biểu Lê Minh Nam, Đoàn ĐBQH TP. Cần Thơ cho rằng, rủi ro từ việc ứng dụng AI, nếu xảy ra, có thể gây hệ quả rất nặng nề, phạm vi cực kỳ rộng, khó kiểm soát, khó khắc phục. “AI, nếu sử dụng cho mục đích tích cực, thì rất tích cực; nhưng nếu sử dụng tiêu cực, thì hệ lụy rất lớn”, đại biểu Lê Minh Nam nhấn mạnh.

Theo đại biểu, đối với các tổ chức, cơ quan, việc quản lý, kiểm soát thông qua các quy định và chế tài còn tương đối thuận lợi; nhưng đối với cá nhân người dùng, việc kiểm soát không đơn giản. Nếu người sử dụng AI không đúng cách, thì vấn đề kiểm soát hành vi rất khó.

"Đã nói đến đạo đức thì bên cạnh cơ chế quản lý đối với tổ chức, vẫn phải dựa nhiều vào tính tự giác, ý thức trách nhiệm của người dùng. Để yêu cầu đạo đức trong sử dụng AI thực sự đi vào cuộc sống, cần có yếu tố khuyến khích, thuyết phục, giáo dục, tuyên truyền… chứ không chỉ là chế tài”, đại biểu Lê Minh Nam nhấn mạnh.

Góp ý hoàn thiện dự án Luật, đại biểu Lò Thị Luyến, Đoàn ĐBQH tỉnh Điện Biên bày tỏ lo ngại, lĩnh vực trí tuệ nhân tạo hiện còn rất “mới, lạ”, liên quan tới nhiều luật khác, việc xây dựng ban hành luật sẽ là “hơi vội vàng” khi chưa kịp đánh giá những vấn đề đang diễn ra trên thực tế. Nhìn từ góc độ xây dựng luật để đảm bảo đạt được cả hai mục tiêu là quản lý và phát triển như Tờ trình của Chỉnh phủ, đại biểu Lò Thị Luyến “cũng thấy chưa thấu đáo”.

Về mặt quản lý, đại biểu Lò Thị Luyến cho rằng, trong dự án luật chưa dự liệu được hết những vấn đề trong tương lai. Đại biểu ví dụ về vấn đề giới hạn độ tuổi giới trẻ được tiếp cận AI. "Trên thế giới đã có một số quốc gia ban hành quy định về độ tuổi tối thiểu để trẻ em được tiếp cận AI; trong khi đó, một số nước xung quanh chúng ta lại chưa cấm, điều này khiến tôi rất lo ngại”, đại biểu Lò Thị Luyến bày tỏ.

Hiện trong dự thảo luật chỉ mới quy định tại Điều 7 về các mức độ rủi ro gồm rủi ro chấp nhận được, rủi ro thấp, rủi ro trung bình và rủi ro cao, theo đại biểu, phạm vi như vậy là chưa rộng và chưa đủ.

“Đối với thế hệ trẻ, nếu chúng ta không hạn chế độ tuổi tiếp cận AI, thực tế đã có những quốc gia không cấm và trẻ em ở đó nghe theo AI, xem AI như bạn, thậm chí yêu AI hoặc kết hôn với AI. Nếu trẻ chưa đủ nhận thức mà được tiếp cận sớm với AI, thì rất nguy hiểm. Thực tế, vừa rồi một số nước châu Âu đã thông qua luật hạn chế độ tuổi tiếp cận AI”, đại biểu Lò Thị Luyến nhấn mạnh và đề nghị dự thảo luật cần quan tâm đầy đủ hơn đến nội dung này.

Trong khi đó, đại biểu Lê Minh Nam cho rằng, thị trường trí tuệ nhân tạo đang được sử dụng rất phổ biến và hiệu quả trong thời gian vừa qua. Ngay tại Quốc hội, cũng đã triển khai Quốc hội số, “bình dân học vụ số”, khai thác hiệu quả AI và đã thu được những giá trị rất tích cực.

“Khi việc sử dụng đã phổ biến, phạm vi tác động rộng, lại là một lĩnh vực mới, thì rất cần có quy định pháp luật để quản lý, chứ chỉ quản lý bằng Nghị quyết hoặc các văn bản dưới luật là không đủ bảo đảm”, đại biểu Lê Minh Nam nói và cho rằng: "việc ban hành một đạo luật riêng sẽ giúp tạo lập cơ sở pháp lý ban đầu, sau đó có thể từng bước hoàn thiện, sửa đổi, bổ sung".

Qua phát biểu đại biểu Nguyễn Tuấn Anh, tán thành việc ban hành Luật Trí tuệ nhân tạo theo hướng luật khung. Tuy nhiên, đại biểu đề nghị cần tiếp tục rà soát, hoàn thiện để đảm bảo quy định khung nhưng phải “rõ ràng, vững chắc”, tránh quy định quá chung chung, khó hiểu, khó định lượng, khó hướng dẫn.