Doanh nghiệp nhà nước phải là "sếu đầu đàn" dẫn dắt cuộc chơi

Trong kỷ nguyên vươn mình của dân tộc, doanh nghiệp nhà nước (DNNN) không thể chỉ dừng lại ở vai trò "công cụ ổn định" mà phải lột xác trở thành những "sếu đầu đàn" thực thụ, dẫn dắt công nghệ và kiến tạo chuỗi giá trị. Muốn vậy, chiếc áo cơ chế chật chội cần sớm được thay mới bằng quyền tự chủ và kỷ luật thị trường.

Đó là thông điệp xuyên suốt tại Diễn đàn kinh tế "Doanh nghiệp Nhà nước: Nâng cao năng lực cạnh tranh và vai trò dẫn dắt" do Đài Tiếng nói Việt Nam (VOV) phối hợp cùng các cơ quan chuyên môn tổ chức ngày 20/11 tại Hà Nội.

Những nút thắt về quản trị

Phát biểu khai mạc, ông Đỗ Tiến Sỹ, Ủy viên Trung ương Đảng, Tổng Giám đốc VOV khẳng định bức tranh DNNN những năm gần đây đã có nhiều gam màu sáng. Những cái tên như Viettel, PVN, EVN, VNPT hay Vietnam Airlines... không chỉ đơn thuần là những đơn vị kinh doanh mà đã trở thành đầu tàu, gánh vác trọng trách quốc gia trong các lĩnh vực hạ tầng, năng lượng và chuyển đổi số. Họ là lực lượng chủ lực đóng góp vào tăng trưởng GDP và nguồn thu ngân sách.

Phân tích sâu hơn về vai trò này, bà Nguyễn Thu Thủy – Phó Cục trưởng Cục Tài chính doanh nghiệp (Bộ Tài chính) nhấn mạnh, quan điểm của Đảng xuyên suốt các thời kỳ đều xác định DNNN là lực lượng vật chất quan trọng của kinh tế nhà nước.

"Tại Việt Nam, DNNN cùng với phát triển khoa học công nghệ, kinh tế tư nhân và hội nhập quốc tế tạo thành "Bộ tứ trụ cột" cho nền tảng kinh tế. Dù số lượng không lớn, trung bình giai đoạn 2017-2023 chỉ chiếm 0,23% tổng số doanh nghiệp, nhưng DNNN lại nắm giữ nguồn lực vốn và tài sản khổng lồ, đóng vai trò chi phối trong các lĩnh vực thiết yếu như năng lượng, viễn thông, giao thông", bà Thủy dẫn chứng.

Thực tế cho thấy, các DNNN là công cụ hữu hiệu để Nhà nước điều tiết vĩ mô, kiềm chế lạm phát và đảm bảo các cân đối lớn. Đặc biệt, nhiều tập đoàn đã tiên phong trong ngoại giao kinh tế, nâng cao uy tín quốc gia trên trường quốc tế.

Tuy nhiên, bên cạnh những thành tựu, diễn đàn cũng thẳng thắn chỉ ra những "khoảng tối" trong bức tranh hoạt động của khối doanh nghiệp này.

Theo bà Nguyễn Thu Thủy, một hạn chế lớn là vai trò dẫn dắt, lan tỏa của DNNN đối với khu vực tư nhân còn rất mờ nhạt. "Hầu hết các DNNN hoạt động theo phương thức khép kín, 'làm tất ăn cả' từ sản xuất đến kinh doanh nội bộ. Điều này khiến chuỗi giá trị gia tăng không được hình thành, các doanh nghiệp nhỏ và vừa (SME) khó có cửa tham gia vào chuỗi cung ứng của các ông lớn", bà Thủy chia sẻ.

Ngoại trừ một số ít tập đoàn lớn dấn thân vào công nghệ lõi, năng lượng mới, phần lớn các DNNN vẫn loay hoay trong các mô hình cũ. Nghiêm trọng hơn, cơ chế phân cấp, phân quyền hiện nay chưa thực sự trao quyền tự chủ cho doanh nghiệp.

"Thủ tục ra quyết định quá phức tạp khiến DNNN đánh mất cơ hội đầu tư. Trong kinh doanh, cơ hội là vàng, nhưng nhiều khi doanh nghiệp phải chờ đợi sự phê duyệt của cơ quan đại diện chủ sở hữu qua nhiều tầng nấc, dẫn đến việc không thể cạnh tranh kịp với khu vực tư nhân hay quốc tế," bà Thủy phân tích. Việc dòng vốn đầu tư phát triển bị tắc nghẽn do quy trình rườm rà đã khiến năng lực cạnh tranh của khối này bị bào mòn theo thời gian.

Đồng quan điểm, ông Lê Quang Thuận, Trưởng Ban Phát triển doanh nghiệp và Môi trường kinh doanh (Viện Chiến lược và Chính sách Kinh tế – Tài chính) nhận định: "Hiệu quả của nhiều DNNN chưa tương xứng với nguồn lực nắm giữ. Nguyên nhân cốt lõi nằm ở việc chậm đổi mới quản trị. Chúng ta vẫn còn khoảng cách khá xa so với các nguyên tắc quản trị hiện đại của OECD (Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế)".

Cởi trói cơ chế để đại bàng cất cánh

Để DNNN thực sự trở thành những "sếu đầu đàn" dẫn dắt nền kinh tế trong giai đoạn tới, các chuyên gia tại diễn đàn thống nhất rằng cần một cuộc "đại phẫu" về tư duy quản lý và cơ chế hoạt động.

Trong bối cảnh kinh tế số, đổi mới công nghệ không còn là sự lựa chọn mà là vấn đề sống còn. Ông Chử Đức Hoàng, Chánh văn phòng Quỹ Đổi mới Công nghệ Quốc gia (Bộ Khoa học và Công nghệ) cho rằng, DNNN phải là người lĩnh ấn tiên phong trong cuộc cách mạng này.

"Nếu phát huy đúng vai trò dẫn dắt và chủ động đầu tư cho R&D (nghiên cứu và phát triển), DNNN có thể đóng góp trực tiếp vào mục tiêu tăng trưởng hai con số. Việt Nam đang hướng tới mô hình tăng trưởng dựa trên tri thức, và chính các tập đoàn nhà nước, với tiềm lực tài chính mạnh, phải là nơi 'đỡ đầu' cho các công nghệ mới, tạo nền tảng bứt phá cho cả nền kinh tế", ông Hoàng nhấn mạnh.

Tuy nhiên, để có nguồn lực cho đổi mới sáng tạo, trước hết phải tháo gỡ xiềng xích cơ chế. Ông Đặng Huy Đông, Chủ tịch Viện Quy hoạch và Phát triển, nguyên Thứ trưởng Bộ Kế hoạch và Đầu tư đưa ra kiến nghị: "Phải đặt DNNN vào môi trường cạnh tranh bình đẳng, vận hành đúng quy luật thị trường".

Theo ông Đông, tái cơ cấu DNNN không phải là một chiến dịch ngắn hạn mà là quá trình liên tục. Cổ phần hóa hay thoái vốn nhà nước cần được thực hiện linh hoạt theo tín hiệu thị trường, đảm bảo minh bạch và hiệu quả cao nhất, chứ không phải thực hiện một cách cơ học.

Đặc biệt, ông Đông nhấn mạnh vai trò của DNNN trong việc lấp đầy những "khoảng trống" của thị trường: "DNNN cần định hướng đầu tư vào những lĩnh vực mới mang tính dẫn dắt, những nơi tư nhân chưa muốn làm hoặc không đủ sức làm. Đồng thời, phải mở rộng sang các ngành hàng thay thế nhập khẩu và xuất khẩu giá trị cao".

Về giải pháp chính sách, bà Nguyễn Thu Thủy kiến nghị việc phân định rõ quyền đại diện chủ sở hữu vốn và quyền quản trị điều hành của doanh nghiệp. Nhà nước cần mạnh dạn giao quyền tự chủ đối với các quyết định đầu tư lớn, chấp nhận rủi ro trong giới hạn cho phép để doanh nghiệp chớp lấy cơ hội kinh doanh.

Đồng thời, ông Lê Quang Thuận bổ sung, cần áp dụng các chuẩn mực quản trị quốc tế, nâng cao tính độc lập của Hội đồng quản trị và minh bạch hóa các mục tiêu phi tài chính (như nhiệm vụ chính trị - xã hội) tách bạch với hiệu quả kinh tế, để có thước đo đánh giá công bằng, chính xác năng lực của lãnh đạo doanh nghiệp.